حج يادگار ابراهيم خليل الله است كه دل هاي موحدان را يكدل مي كند و رايحه صفا و عطر معنويت را در عمق جان عاشقان حرم دوست مي پروراند. حج از اركان دين الهي است كه اسلام بر پايه آن بنيان نهاده شده و تبلور كامل اسلام در لباس جامع معنويت و سياست، و نمايشگر احكام و هدايتگاه قلوب عالميان است.

حج ميراث انبياي الهي و يادگار ابراهيم خليل الله است كه دل هاي موحدان را يكدل مي كند و رايحه صفا و عطر دل انگيز معنويت را در عمق جان عاشقان حرم دوست مي پروراند. حج از اركان دين الهي است كه اسلام بر پايه آن بنيان نهاده شده(1) و تبلور كامل اسلام در لباس جامع معنويت و سياست، و نمايشگر احكام و هدايتگاه قلوب عالميان است.
حج، كنگره اي عظيم از گردهم آيي شمار بسياري از مسلمانان و پيروان قرآن كريم است كه از نواحي مختلف دنيا به سرزمين مكه در موسم حج روي مي آورند تا در كنار خانه خدا با جسم و جان و تمام وجود به نداي پروردگار خود لبيك بگويند:
«به ياد آور هنگامي كه مكان كعبه را براي ابراهيم خليل(ع) معين كرديم تا مرجع عبادت پرستندگان را فراهم كند و به او گفتيم كه: خانه مرا براي طواف كنندگان و نمازگزاران و راكعان و ساجدان پاكيزه نگه دار و در بين مردم دعوت حج را اعلان كن تا از هر سو و به هر وضع و با هر وسيله ممكن از پياده و سواره و از دور و نزديك به نداي تو پاسخ دهند و به منظور انجام و زيارت كعبه گرد آيند.»(حج27.)
حج نمايشگر معارف اسلامي است كه داراي ظرفيت هاي بسياري در تعيين خط مشي حيات انساني و پاسخ به نيازهاي آدمي و وسيله جامعه سازي و دربرگيرنده منافع اسلام و مسلمين است و زائران كشورهاي اسلامي در اين كنگره، از آن منافع بهره مند مي شوند. امام خميني(ره) احياگر حج ابراهيمي مي فرمود:
«حج كانون معارف الهي است كه از آن محتواي سياست اسلام را در تمامي زواياي زندگي بايد جستجو نمود.»(2)
در نوشتار حاضر گوشه هايي از ظرفيت هاي سياسي - اجتماعي اين كنگره عظيم با توجه به آيات قرآن بيان شده است كه آن را با هم از نظر مي گذرانيم.

از ابعاد مهم حيات آدمي بعد سياست و اجتماع است. دست يابي به بهترين شيوه زندگي در راه رسيدن به آرمان هاي عالي و ديرينه بشر و نيل به كمال مطلوب در زير سايه عدل و قسط با رعايت اصول انسان دوستي و حق مداري از مهم ترين دغدغه ها و تلاش هاي آدمي در ميدان انديشه و عمل بوده است. اين هدف و آرمان در ظل دست يابي به مدينه فاضله كه زمينه ساز تحقق آن آرمان ها و وصول به كمال مي باشد در انديشه متفكران و مصلحان جهان نمودار گشته است كه سياست را به عنوان ابزاري لازم در خدمت همه جانبه اين برنامه دانسته اند.
از ويژگي هاي دنياي معاصر و انسان متجدد، ظهور سكولاريسم يا فرهنگ دنيوي است. اين مسئله مهم - رابطه انسان با سكولاريسم و عصري سازي دين - به طور گسترده اي ميان متفكران مسلمان مطرح شده است و مواضع دوگانه اي نسبت به آن اتخاذ نموده اند؛ گروهي پروژه سكولاريزه كردن اسلام را مطرح كرده و همه امور ديني و مذهبي را از صحنه جامعه و از متن عمومي انسان رانده و آن را يك امر شخصي قلمداد مي كنند.
درحالي كه با مطالعه قرآن كريم مي توان به پيوند ذاتي ميان اسلام به عنوان يك برنامه جامع براي تنظيم زندگي انسان و ميان دغدغه هاي دنيوي بشر و تلاش براي دستيابي به شيوه مطلوب زندگي پي برد. اگر جوهر وحقيقت سياست، هنر زيستن وكار كردن با ديگران است، در اين صورت اركان خمسه اسلامي (نماز، روزه، زكات، حج، ولايت) مناسب با اعتلاي روحيه همكاري و فعاليت گروهي انسان ها است و آموزه هاي اسلام در پي زندگي سعادتمند مادي و معنوي انسان شكل گرفته است. و اگر جان و جوهر سياست، تلاش در پي كسب قدرت باشد، باز هم به سختي مي توان جهان بيني سياسي تر از اسلام پيدا كرد؛ اسلام كه همواره طبيعت انساني را با نيازهاي جسمي و روحي اش مي شناسد، هرگز به صرف شرح و بيان آرمان هايش راضي نيست بلكه مدام درصدد فراهم ساختن وسايلي براي جامه عمل پوشاندن به آنهاست و قدرت يك وسيله اساسي براي رسيدن به اهداف والاي دين است. (3)
حج نمونه اي از آموزه هاي اسلامي است كه - برخلاف مدعاي سكولاريسم - پيوند ميان دين و اجتماع، معنويت و سياست بوده و ناظر به ابعاد مختلف حيات آدمي است. مراسم عبادي - سياسي حج كه ركن مهمي از اركان اسلامي است، از تار و پود معنويت و سياست بافته شده است كه قابل تفكيك از هم نيستند مگر آنكه حج را از مفهوم و حقيقت آن تهي نماييم.
حج نمونه يك زندگي پوياي جمعي و پرتحرك در ابعاد مختلف براي يافتن هنر استفاده از امكانات در يك نظم زمانمند با هدف رشد و تعالي فرد و جامعه است. با ظرفيت هاي سياسي - اجتماعي حج مي توان برنامه زندگي بهتر را بر محور توحيد و نفي طاغوت و صلح جهاني پي ريزي كرد و بر سر اين سفره گسترده، مسلمين را متحد و منسجم نمود. آيات حج در قرآن به جنبه هاي سياسي - اجتماعي آن توجه فراواني دارد.
از ديدگاه قرآن، كنگره جهاني حج، در برگيرنده منافع مسلمين است و زائران كشورهاي اسلامي در اين كنگره، از آن منافع بهره مند مي شوند: «در ميان مردم آهنگ حج را صلا ده تا پياده يا سواره، بر شتران لاغر (رهوار) از سرزمين هاي دور به سوي تو آيند و شاهد منافع خود باشند و در روزهاي معين خدا را ياد كنند كه آنان را از گوشت حيوانات روزي داده است. پس بخوريد از آنها و به مستمندان نيازمند بخورانيد.»(حج. 28)
ابن عباس در تفسير اين آيه مي گويد: «منافع ياد شده در آيه، عبارت است از منافع دنيا و آخرت. منافع آخرت خشنودي خداوند است و منافع دنيا آن چيزي است كه مردم از گوشت قرباني و تجارت به دست مي آورند.»(4)
در اين آيه، جمله «ليشهدوا منافع لهم» اطلاق دارد و منافع دنيوي و اخروي را شامل مي شود و لذا حج، جامع منافع فردي، اجتماعي، دنيايي و آخرتي است.
امام علي بن موسي الرضا(ع) در توضيح منافع فرمود: «منافع و آثار حج تمام اهل زمين از شرق و غرب و در دريا و خشكي را فرا مي گيرد؛ چه آنها كه حج به جا مي آورند و چه آنها كه به جا نمي آورند.»(5) حضرت امام (ره) در تفسير جمله «ليشهدوا منافع لهم» فرمود:
«چه نفعي بالاتر از آنكه دست جباران جهان و ستمگران عالم از سلطه بر كشورهاي مظلوم كوتاه شود و مخازن عظيم كشورها براي مردم خود آن كشور باشد... حج براي اين است كه مشكلات يك سال مسلمين را بررسي كنند و درصدد رفع مشكلات برآيند.»(6)
بنابراين حج وسيله قيام و حركت مردم در تمام ابعاد حياتي اعم از فردي و اجتماعي، و معنوي و سياسي است كه: «خداوند كعبه و بيت الحرام را وسيله استواري و سامان بخشيدن به كار مردم قرار داده است.»(مائده. 97) تا اين «پرچم مقدس» و مراسم شكوهمند آن برپاست آئين اسلام نيز برجاست. امام ششم عليه السلام فرمود: «لايزال الدين قائما ما قامت الكعبه؛ (7) پيوسته دين پابرجاست تا زماني كه كعبه برقرار است.» حضرت زهرا(س) فرمود: «جعل الله الحج تشييدا للدين؛ (8) خداوند، حج را مايه استحكام و تقويت پايه هاي دين قرار داد.»

زندگي جمعي به معناي صرفا دور هم بودن نيست بلكه زندگي انسان زماني ماهيت اجتماعي به خود مي گيرد كه نوعي ايده، خلق و خوي و انديشه بر عموم مردم حكومت كند تا به آنها وحدت و يگانگي بخشد. (9) بنابراين امت واحده را مي توان جامعه اي هماهنگ، با هدف واحد به سوي كمال و سعادت تعريف كرد. اين ظرفيت مهم سياسي - اجتماعي كه نياز آدمي براي نيل به سعادت است در حج نهفته شده است. حج، صرفا عبارت از مجموعه اي از «مسلمانان» نيست، بلكه از يك مجموعه فراتر رفته، به يك حالت عمومي، اجتماعي و تاريخي مي رسد كه در زمينه ها و صحنه هاي مختلف عقيدتي، فرهنگي، اقتصادي و سياسي عرض اندام مي كند. در حج همه جامه احرام پوشيده و به سوي دوست بر گرد محور كعبه پروانه وار در حركت اند. امت اسلامي يكدست، يك رنگ، با يك شعار، همرزم و هم عزم، بي هيچ تشخص و بي هيچ نشانه اي كه فرديت را نشان دهد در يك صف، لبيك گويان به دعوت معبود خويش در صحنه اند. در گردهمايي بزرگ حج همه از خود رها و هر كس همچو ابراهيم يك امت مي شود.
آيات حج، عموم مردم را مخاطب خود قرار داده است و نه خصوص مؤمنان. بنابراين عموميت آيات، حج را به عنوان امري جهاني معرفي كرده است. (10) حج مي تواند نمونه يك جامعه ايده آل با هماهنگي و وحدت و رعايت حقوق يكديگر و حاكميت عدالت، به سوي پيشرفت و زندگي سعادتمندانه انسان باشد. در حديث آمده است: «خداوند مردم را آفريد و... آنچه از دستورهاي ديني و مصلحت هاي دنيوي آنان بود مقرر داشت. پس حج را تشريع كرد تا مردم از شرق و غرب گرد هم آيند و با يكديگر آشنا شوند.» سپس در پايان حديث مي فرمايد: «اگر هر قوم و ملتي در حج، تنها از كشور و بلاد خويش سخن بگويند و تنها به مسائلي كه در آن است بينديشند، همگي نابود مي گردند و كشورهايشان ويران مي شود. منافع آنها ساقط و اخبار واقعي در پشت پرده قرار مي گيرد.»(11)

اسلام ديني فراملي و داراي جنبه هاي بسيار گسترده بين المللي است و فراي تفاوت هاي نژاد، زبان و وطن در جهت وحدت و برابري موحدان عالم تاكيد نموده است. (12) همگرايي ميان انسان ها از ديدگاه قرآن از اهميت فراواني برخوردار است و براي تحقق اين همگرايي، اين مؤلفه ها را پيشنهاد مي دهد: اخوت، مودت، الفت، رحمت در قبال همديگر، رأفت، عفو، فضل، صفح، اصلاح، تعارف، احترام به ساير اديان و پيامبران الهي و رد انحصارطلبي گروهي خاص در مورد خداوند.
اخوت نوع بشر كه قرآن به آن توصيه كرده(13) در واقع جنبه اي بين المللي دارد. نهاد حج يا زيارت مكه كه مهد توحيد است از همان آغاز اسلام نقش مهمي در پروراندن اين اخوت و ايجاد روابط بيشتر انسان ها، ايفا كرده است. در اجتماع جهاني حج، همه در مقابل خداي واحد قهار مساوي اند؛ شاه و رعيت، و سفيد و سياه با لباس يك رنگ، شانه به شانه هم، به انجام اين مناسك مشغول اند و مي توان مصالح همه انسان ها و همه كشورها را مدنظر قرار داد تا منافع صلح طلبانه آن فراگير شود.
آيات قرآن و روايات تأكيد بر اين دارند كه در حج، مردم نبايد با تنگ نظري و محدودنگري، تنها به مصالح و منافع و منطقه جغرافيايي خاص خود بينديشند كه اين نوع تفكر با فلسفه و بينش جهان شمول و انسان دوستي اسلام در تضاد است و جهان را به ويراني دچار و سرنوشت انسان ها را تباه مي سازد.
حج رعايت كرامت و حقوق انسان را به «حاجي» مي آموزد و اين الگويي براي زندگي رحمت مدارانه و صلح طلبانه و امنيت كامل او مي تواند باشد. حج گزار در پي مساوات با مردم است و خود را نسبت به ديگري برتر نمي بيند و اقوامش را بر ديگران مقدم نمي شمارد و افراد و ملت ها را يكسان و برابر مي بيند.
پيامبر ختمي مرتبت(ص) در خطبه حجه الوداع كه ميثاق نامه حج و قطعنامه تاريخي براي تمام حج گزاران است به بيان اصول اساسي و حقوق الهي و طبيعي مردم اشاره مي كند(14) كه از جمله آنها مي توان به اين موارد اشاره كرد: 1 - اصل مساوات 2 - امنيت جان و مال مردم 3 - پالايش سنت هاي ضدانساني 4 - رعايت حقوق زنان 5 - رعايت حقوق كارگزاران و زيردستان 6 - اصل برادري 7 - مساوي بودن همه در برابر قانون 8 - برخورد ناصحانه با زمامداران 9 - اتحاد همه جانبه مؤمنان. بنابراين حج نويدبخش جامعه جهاني بر پايه صلح و امنيت اجتماعي و سياسي برگرد توحيد است.

يكي از پاكيزه ترين ميوه هاي شجره طيبه حج، حكومت اسلامي است. اگر هدف حكومت اسلامي تكميل نفوس و برقراري عدالت و نظم و بر سر جاي خود نشاندن جباران و گردنكشان باشد حج نمونه اي از اين هدف والاست. و از سوي ديگر در بقا و تكرر حج، حكومت اسلامي تاثيرگذار است. (15)
حضرت ابراهيم و اسماعيل هنگامي كه ستون هاي كعبه را بالا مي برند در دعايي مي خوانند: «پروردگارا! از ميان فرزندان ما رسولي را برانگيزان كه آيات تلاوت كند و به تعليم و تزكيه مردم همت بگمارد.»(بقره129.) جمعيت گسترده، نيازمند نظم و راهنمايي است و مردم بايد در برابر قانون واحد، خاضع باشند. بنابراين بايد بر هر اجتماعي پيشوايي واحد باشد كه از فرمان او اطاعت كنند و چون مردم در حج از اقصي نقاط عالم جمع مي شوند نياز به كسي است كه امور آنها را سامان دهد. به همين علت منصب امارات حج و امير حج از زمان رسول اكرم(ص) مرسوم بوده است. «امارت حج» از منصب هايي است كه ارتباط مستقيم با حكومت اسلامي دارد. نصب اميرالحاج از شؤون حكومت و از اختيارات و وظايف حاكم اسلامي است و كسي نمي تواند بدون اذن حاكم، اين منصب ديني و اجتماعي را برعهده بگيرد. (16)
از دلايل ديگر بر ضرورت حكومت اسلامي، مفاد آيات سوره توبه مي باشد. اين آيات تبلور بعد سياسي حج و تجلي استقلال فرهنگي آن است. برائت از مشركان به طور تمام در حج محقق مي شود به گونه اي كه سيطره اي براي احدي از كفار و مشركان بر هيچ يك از مسلمانان باقي نماند؛ اين خود تجسم عاليترين مراتب حكومت اسلامي در حج است. آيا طرد سران الحاد و در هم كوبيدن سنگرهايشان جز در پرتو حكومت اسلامي امكان پذير است؟
در روايت آمده است: «اگر مردم نتوانستند به حج بروند بر رهبر مسلمانان لازم است كه برخي از مردم را با هزينه بيت المال به حج بفرستد و عده اي را كه توان مالي دارند و به حج نمي روند به اجبار روانه حج كند.»(17) اين بيان نشان دهنده لزوم حكومت اسلامي است كه زمامداري عادل بر آن حكم مي راند.
«بنابراين اگر حكومت اسلامي نباشد، حج را مغز، عمره را روح، عرفات را معرفت، منا را تقرب، رمي جمره را طرد شيطان، ايام تشريق را نور، ماه حرام را حرمت، شب هاي دهگانه را كرامت و شفع و وتر را عزت نيست و سرانجام بيت الحرام ميعادگاه امن مردم نخواهد بود.»(18)

برخورداري از امنيت در زندگي اجتماعي و مصونيت از عواملي كه آرامش زندگي و حقوق فرد و جامعه را به مخاطره مي افكند، از آرمان ها و نيازهاي مهم بشر است. اسلام، امنيت را يكي از اصول زندگي و حالتي اجتناب ناپذير در زندگي جمعي و فردي در بهره وري از مزايا و مواهب حيات و نيز زمينه ساز تكامل و ارتقاي بشر تلقي كرده است. (19)
امنيت اجتماعي، ابعاد بسيار زيادي دارد كه از اصلي ترين سرچشمه هاي حفظ و افزايش امنيت اجتماعي در هر جامعه، تقواي دروني انسان ها است. اين تقواي دروني در حج به مرتبه اعلاي خود مي رسد. شعاع نورانيتي كه از باطن اعمال حج برمي خيزد، سرچشمه مهمي در ايجاد امنيت است. حاجي در چنين مقري مراتب انزجار خود را از هرگونه فساد و فسادانگيزي و انگيزه هاي فاسد اعلام مي دارد. اگر حاجي اعمال حج را با توجه به حقايق روحي آن به انجام رساند در واقع به تجديد و بازسازي شخصيت خويش موفق گشته، و از گذشته آميخته به گناه و فساد خود رهيده، و از نو با خداي خويش تجديد عهد مي نمايد كه همواره جبهه خود را در مبارزه با شيطان و تمايلات نفساني، نيرومند مي سازد و هيچگاه به فكر تعرض به جان و مال ديگري نخواهد افتاد.
از مهم ترين خصيصه هاي حج و مسجدالحرام، امنيت است. كسي كه به مسجدالحرام پناه ببرد، امنيت پيدا مي كند و كسي حق آزار و اذيت او را ندارد، زير مسجد الحرام جزء حرم خداست و هر كسي كه داخل حرم خدا شود، امنيت دارد؛ «و من دخله كان امنا؛ (آل عمران. 79) و هر كسي كه داخل حرم خدا شود، امنيت دارد و از هرگونه تصرفي در امان است.»
امام صادق(ع) در تفسير اين آيه شريفه مي فرمايد: «هر بشري به حرم خدا درآيد و در آنجا پناه بگيرد از خشم خدا در امان خواهد بود و هر حيوان وحشي و يا پرنده آسماني به حرم خدا درآيد در امان خواهد بود كه او را رم ندهند و آزار نكنند تا آن هنگام كه از حرم خدا بيرون شود.»(20)
و قرآن شكنجه دردناك را براي كساني وعده داده است كه حقوق و امنيت اين بيت را رعايت ننموده اند: «هر كس در حرم خدا از روي ستم به ظلم برخيزد از عذاب دردناك تلخكام گردد.»(حج25.) بنابراين از اهداف مهم حج برقراري امنيت همه جانبه در حفظ مال و خون مردم از انواع تهاجمات است.

يكي از اهداف مهم اسلام، انسجام و اتفاق مسلمين است. قرآن كريم خطاب به امت اسلامي مي فرمايد: «شما مانند ديگران نباشيد كه پس از آنكه آيات روشن الهي بر ايشان آمد فرقه فرقه شدند و اختلاف پيدا كردند؛ براي چنين كساني عذاب عظيم است.» (آل عمران. 105) و نيز فرمود: «با يكديگر نزاع نكنيد كه سست خواهيد شد و بوي شما (نيرو و امكانات شما) از ميان خواهد رفت.» (انفال. 64)
پيشرفت و قدرت در هر جامعه اي تابع انسجام همه امكانات آن جامعه است و تا زماني كه عناصر مختلف سياسي، فرهنگي و اقتصادي يك جامعه از انسجام و منطق دروني برخوردار نباشد نمي توان به سوي پيشرفت و عظمت گام نهاد. انسجام اسلامي فراهم كننده قدرتي حقيقي است كه مي تواند تكيه گاه استواري براي مسلمانان در رويارويي فرهنگي با تمدن هاي معارض باشد؛ زيرا اگرچه مسلمانان از نيروي عظيم انساني، امكانات مادي فراوان، موقعيت هاي استراتژيك، روحيه معنوي بالا، فرهنگ و ديدگاه اعتقادي و فكري مترقي برخوردارند، اما چنانچه ميان اين اجزا و عناصر پراكنده اتحادي ايجاد نشود - همان طور كه در حال حاضر چنين است - اين مجموعه عظيم كارآيي نخواهد داشت. (21) قرآن كريم بر اين نكته تاكيد دارد كه وحدت، مايه استواري و نيرومندي است و اختلاف موجب شكست و سستي. با اندكي تامل در وضع و اعمال حج مي توان فهميد كه يكي از اهداف اصلي و ظرفيت هاي گسترده حج، انسجام مسلمانان و نزديك شدن قلوب آنها است. حج ميعادگاه مسلمين از اقصي نقاط عالم است كه خواه و ناخواه يكديگر را در زمان و نقطه واحد ملاقات مي كنند و پيوندشان محكم تر مي گردد. اين وحدت وانسجام كه قرآن كريم بر آن پافشاري كرده، در مركز دعوت اسلام، مكه معظمه در زمان اجتماع مسلمين براي فريضه حج متحقق مي شود.
امام علي(ع) فرمود: «جعله سبحانه و تعالي لاسلام علما؛ (22) خداوند كعبه را پرچم اسلام قرار داد.» پرچم رمز بقا و استقلال و مقاومت هر جمعيت و ملتي است. كعبه به عنوان قبله مشترك و حرم امن الهي و ميعادگاه موحدان و حج به عنوان كنگره سراسري و عمومي موحدان، مي تواند نقطه مشترك و عامل وحدت بخش امت اسلام باشد. بدين جهت اميرالمؤمنين(ع) در وصف حج فرمود: «والحج تقويه لدين؛ (23) حج تقويت كننده و قدرت بخش دين است.»

هر حكومتي براي پيشبرد مقاصد خود در كنار قواي ديگر، قوه مقننه را كه وظيفه قانون گذاري براساس مشورت دارد، در نظر مي گيرد. در سطح ملل اسلامي و به تعبير ديگر امت واحده اسلامي، رايزني و مشورت و تبادل نظر بايد به شكل مدرن و پويا انجام گيرد و زماني مناسب تر از موسم حج و محلي نيكوتر ازمحل اجتماع بزرگ حج جهت تحقق اين امر ديده نمي شود. اقوام و ملل مختلف مي توانند از اين فرصت استثنايي استفاده نمايند و آخرين تجارب سودمند خود را در اختيار مسلمانان قرار دهند و نقاط ضعف و قدرت را با نظر كارشناسي مطرح نمايند. امام راحل(ره) مي فرمايد:
«حجاج محترم جهان را دور هم گرد آورده و در مصالح اسلام و مشكلات مسلمين تبادل آراء نموده و در حل مشكلات و راه رسيدن به آرمان مقدس اسلام تصميمات لازم را اتخاذ نماييد و راه هاي اتحاد بين همه طوايف و مذاهب اسلامي را بررسي كنيد. (24)
آشنايي مسلمانان با يكديگر در اين كنگره عظيم جهاني توحيد و تبادل نظر در مسائل جهاني مسلمين و خروج از حصار تنگ نژاد و سرزمين و رنگ و ساير مشخصه هاي اقليمي و پيوستن به اقيانوس بي كران امت اسلامي و جهان انساني و چنگ زدن به ريسمان الهي كه جهان اسلام را به صورت يك پيكر درآورده تا در جهت حل مشكلات و دردها و رنج ها به رايزني و چاره انديشي بپردازند. (25)

در نگاه قرآن، حاكميت توحيد و خدامحوري بر زندگي انسان راز مهم باريابي به مقام سعادت است، و نيل به توحيد بدون تبري تام از شرك و الحاد و انزجار از مشرك و ملحد ميسر نيست. ابراهيم خليل(ع) پس از آنكه بتها را نابود كرد، اصل توحيد فطري را آشكار ساخت و پيامبر اكرم(ص) نيز فرمود: «محكم ترين دستگيره هاي ايمان، دوستي در راه خدا و دشمني در راه خدا و دوست داشتن اولياي خدا و تبري جستن از دشمنان خداست.»(26)
پس در حج كه بسياري از مسلمين حضور دارند و تمام عالم نظاره گر آنهاست، برائت از طاغوت و شرك، نمود ويژه اي يافته است. پيامبر اكرم(ص) به دستور وحي الهي، سخن گوي اسلام، علي ابن ابيطالب(ع) را مامور اعلان تبري از مشركان كرد تا به طور قاطع مرز توحيد ازشرك جدا شود. صدور قطعنامه حكومت اسلامي از سوي وحي با زبان گوياي علي(ع) چهره سياسي حج را كامل نمود. (سوره توبه)
اعلان برائت از مشركين بايد به صورت يك سنت در ميان مسلمين پايدار بماند و مسلمانان در هر كجا كه هستند و به خصوص در كنار خانه كعبه، بساط انواع شرك را برچينند. آنان بايد در همه زمان ها شرك را در هر لباسي بشناسند و از آن اعلان برائت كنند. بنابراين تا انسان در روي زمين زندگي مي كند وظيفه حج و زيارت بر عهده اوست و تا شرك در جهان است اعلام تبري از او نيز جزء مهم ترين وظيفه هاي او به شمار مي رود.

قدرت را توانايي عملي كردن خواسته ها به رغم مخالفت ديگري دانسته اند و برخي آن را توانايي فكري و عملي براي ايجاد شرايط و نتايج مطلوب معرفي نموده اند. (27) حج نمايانگر قدرت و توانايي اجتماعي - سياسي اسلام است، قدرت برآمده از اجتماع مومنين برگرد توحيد است كه مي توان در مناسبات جهاني و چالش هاي پيش روي ملل مسلمان بهره هاي فراواني از آن به دست آورد. بنابراين حج، قدرتي هدفمند براي مقاصد توحيدي اسلام پديد مي آورد.
همچنين حج به دنبال عزت بخشيدن به معارف اسلامي و بلند مرتبه كردن كلمه الله است و اين رفعت و بلند مرتبگي را همه يكصدا ندا مي دهند كه: «عزت از آن خدا و رسولش و مؤمنين است.» (مومنون. 8) حج، نمايشگاه عزت و رفعت و استواري مسلمين است كه بدون توجه به هياهوي غرب و شرق، يكصدا فرياد لااله الا الله سر مي دهند و يكدل و يكصدا از شياطين جني و انسي و از طاغوت و شرك تبري مي جويند. بنابراين حج مي تواند تصويري مثبت و چهره اي موجه، قدرتمند و صلح طلب از اسلام را به جهانيان ارائه دهد.

ابراهيم(ع) باني كعبه، معمار خانه آزادي، بت شكن تاريخ، عاشقانه و آگاهانه حج را در نبرد با شرك، جهاد با ابليس و نفي طاغوت و ميعادگاه موحدان عالم بنيان نهاد؛ و در اين راه با تحمل آوارگي ها و رنج ها و گذشت از خويش و ذبح اسماعيل(ع) ، مشعل توحيد را در شب ظلمت نمرودي براي بشر روشن كرد تا بشر پناهي امن بيابد و از حرمت و كرامت الهي بهره مند شود و هيچ كس نتواند گزندي به او برساند و ديگران هم از گزند او در امان باشند.
حج، حريم امن، پاك و آزاد براي انسان همراه با ايمان و عشق، عقيده و عمل همچون ابراهيم و هاجر و اسماعيل(ع) در حركتي به سوي كمال در جهتي ثابت شكل گرفته است تا زندگي بهتر و سرشار از صلح، خير، انسان دوستي و سعادت را براي همه در هر شكل و ظاهر، با هر عنوان و تشخيص و با هر مرز و نشانه اي براي انسان نويد دهد. خلاصه حج عهدي است ميان عاشق و معشوق و راهي است نهادينه شده در پيكره هستي كه بايد با دلي پاك و جاني شيفته به بركت آن، بارقه عزت موحدان و صاعقه ذلت مشركان را به نظاره نشست.